Nastolatki a ryzyko. Winien jest mózg? Poznaj co najmniej 7 cech mózgu nastolatka, o których powinieneś wiedzieć i… pogratuluj sam sobie. Ryzykowne zachowania nastolatków, jak się okazuje, nie są wcale przypadkowe i wynikają ze szczególnych właściwości mózgu nastolatka. Nie ma tu oczywiście żadnego determinizmu i młodzi ludzie, mogą i powinni odpowiadać za swoje zachowania, ale jednocześnie oni i ich otoczenie powinno zdawać sobie sprawę, jakie intensywne procesy zachodzą w ich mózgu i jak na nie odpowiadać. Wiemy, że sygnały nerwowe mkną szybciej niż na autostradach (z prędkością ok. 432 km/h), ale dojrzałość nastolatka „rośnie” bardzo powoli. Badania neurobiologów odkrywają przed nami to, co na co dzień jest ukryte.
18 lat i pełnoletniość? Mózg dojrzewa dużo dłużej!
Wiemy, że w okresie nastoletnim budzą się i intensywnie rozwijają te części mózgu, które są odpowiedzialne za myślenie abstrakcyjne, krytycyzm i dojrzałość społeczną i emocjonalną (np. kontrolę impulsów). Rozwój płatów czołowych następuje jeszcze długo po okresie pełnoletniości. Ustalenie się równowagi funkcjonalnej w mózgu – także. Mielinizacja połączeń nerwowych, która przyśpiesza szybkość i reaktywność mózgu trwa aż do 35 roku życia. Długo, po 20 r.ż. dojrzewa także móżdżek, odpowiedzialny za m.in. za rozpoznanie sygnałów społecznych.
Prawna granica pełnoletniości wyznaczona na 18 lat – jest więc bardzo umowna. Jednocześnie mózg nastolatka jest super chłonny, otwarty na nowe doświadczenia, ale wciąż zachowuje dziecięcą plastyczność i łatwość modyfikacji i dostosowania się w razie strat. Kontrolę impulsów – trzeba jednak mozolnie wypracować. Dlatego nastolatki bywają okrutne i nie przebierają w środkach. Jak się okazuje kluczowy jest tu około 10-letni rozdźwięk i czasowe przesunięcie między rozwojem emocjonalnym, który zaczyna się wcześniej, a dojrzałą kontrolą impulsów. „Technika analityczna zwana teorią grafów [która] jest stosowana do skanów MRI, pokazuje, że w wieku od 12 do 30 lat połączenia między pewnymi regionami mózgu lub grupami neuronów stają się silniejsze” – czytamy jeszcze w Scientific American.
Czytaj także:
Niektórzy badacze uważają, że okres nastoletni powinien obejmować przedział wiekowy 10–24 lata, bo okres przebudowania mózgu nie kończy się przed 25 rokiem życia – podaje z kolei czasopismo naukowe Neuropsychiatric Disease and Treatment. Na te procesy biologiczne nakładają się inne procesy: trwa intensywny rozwój osobowości, tożsamości, moralny, buduje się charakter i poczucie własnej wartości, a także wzmożony rozwój relacji społecznych. „Buduje się”? Nastolatkom trzeba tu pomóc!
Niezwykły mózg nastolatka
W magazynie „Scientific American”, w 2015 roku pojawił się cenny artykuł zatytułowany „Niezwykły mózg nastolatka” ( „The amazing teen brain”). Mózg nastolatka ma bowiem pewne unikalne cechy, które potem zanikają, a które niosą ze sobą i pewne profity i ryzyka. Młody człowiek wręcz chłonie wiedzę, informacje, „orientuje się” w świecie i w samym sobie. Następnie wiedzę te przetwarza i porządkuje, z czasem uczy się wyciągać z niej wnioski. Ta niezwykła otwartość mózgu nastolatka ma swoją cenę. Neurobiolodzy mówią zaś o procesach biologicznych, które temu towarzyszą. Przede wszystkim w okresie nastoletnim ma miejsce drugie wielkie wymieranie neuronów (pierwsze – w końcówce okresu płodowego i tuż po narodzeniu – nawet w 50%!). Są to prawdopodobnie niepotrzebne lub nie używane neurony, więc nie należy się tym przejmować, że to „wyginięcie dinozaurów”.
Czytaj także:
Po drugie, następuje intensyfikacja mielinizacji połączeń nerwowych (sam proces zaczyna się w końcówce okresu płodowego). Mielinizacja to formowanie się osłonek włókien nerwowych. Można je porównać do izolacji na kablach elektrycznych – dzięki temu informacje przesyłane są szybciej, bez niepotrzebnych „sprzężeń” i „strat”. Tak jakby mózg wybierał tu dokładność i wydajność. W jednym włóknie nerwowym może znajdować się nawet tysiące aksonów obok siebie, czyli wypustek nerwowych – dlatego mielinizacja, która jakby uszczelnia połączenia nerwowe jest tak bardzo ważna. Otoczka mielinowa składa się przede wszystkim z cholesterolu, rodzice – ogromne znaczenie ma więc tu dieta! Mózg stawia także na tworzenie połączeń nerwowych – Marek Kaczmarzyk, autor książki „Szkoła neuronów” mówi wręcz o strategii „połącz się lub giń”.
Dlaczego dziewczynki wydają się bardziej dojrzałe niż chłopcy? Niebezpieczeństwa „zmiany płci”.
Dziewczynki rozpoczynają okres dojrzewania wcześniej niż chłopcy (różnica może wynosić tu nawet dwa lata) – to kwestia zegara biologicznego. Okazuje się jednak, że są tu jeszcze inne różnice między płciami. Otóż hipokamp – struktura odpowiedzialna m.in. za przenoszenie informacji z pamięci krótkotrwałej do trwałej jest bardziej wrażliwy na estrogen występujący u dziewcząt, dlatego dziewczęta bywają wcześniej dojrzałe społecznie. Struktury w mózgu powiązane z pobudzeniem w sytuacji zagrożenia i reagowaniem m.in. agresją oraz ruchliwość (struktury podwzgórza) są bardziej wrażliwe na testosteron, co tłumaczy z kolei skłonność do ryzykownych zachowań u chłopców.
Czytaj także:
Mózg także fizycznie rośnie, u dziewczynek mózg osiąga największy rozmiar około 11 roku życia, u chłopców – statystycznie 3 lata później. Hormony płciowe (estrogen, progesteron i testosteron), odgrywają kluczową rolę w mielinizacji (dane z artykułu „Dojrzewanie mózgu nastolatka” opublikowanego w czasopiśmie naukowym „Neuropsychiatric Disease and Treatment”). Dlatego stosowanie blokerów dojrzewania płciowego w przypadku zaburzeń tożsamości dzieci i młodzieży – może mieć bardzo dotkliwe konsekwencje dla rozwoju mózgu, a nie są to procesy w ogóle zbadane!
No dobrze, ale jak to wszystko ma się do codzienności?
Rozbudzone emocje i zmienność nastrojów uwarunkowana nie tylko hormonalne, ale także osobowościowo oraz brak zwyczajnej dojrzałości rzutują na odmienne postrzeganie ryzyka. Neurobiolodzy odnotowują także większą wrażliwość nastolatka na stres, ale odmienne działa także układ nagrody w mózgu, co sprawia, że nastolatki są także bardziej podatne na uzależnienia (dodatkowo większa wrażliwość na alkohol czy neurotoksyny). Skłonność do podejmowania nowych wyzwań i ryzyka sprawia, że chłopcy zanim pomyślą wdają się w bójki, czy np. uprawiają brawurową jazdę samochodem czy dość przypadkowy seks bez tzw. zabezpieczeń.
Czytaj także:
Dziewczęta bywają bardziej krytykanckie i ostre w osądach. Mózg nastolatka jest także bardziej podatny na nawyki związane z potrzebami biologicznymi (snem, jedzeniem, seksem) – co także grozi utrwaleniem niebezpiecznych zachowań, czy np. zaburzeniami jedzenia u dziewcząt. Wiemy też że nieodpowiednia dieta, ale i palenie papierosów czy spożywanie alkoholu utrudniają dojrzewanie mózgu. W ogóle nastolatki potrzebują zdecydowanie więcej snu (bo 9,5 godziny – mówi Marek Kaczmarzyk), a częste przesiadywanie przed ekranem wręcz osłabia zdolność zasypiania (media społecznościowe!). Jakby tego wszystkiego było mało, okres nastoletni – to okres krytyczny, jeśli chodzi o pojawianie się chorób psychicznych.
Na szczęście ratuje nas wychowanie…i rodzina!
Ostrzeganie, powtarzanie i nawyki i jeszcze raz nawyki…, tworzenie zdrowej przestrzeni do podejmowania ryzyka i własnych decyzji oraz ponoszenie tu koniecznej odpowiedzialności w razie nieodpowiednich aktywności (nagradzanie kontroli impulsów!) – sprawiają, że w mózgu tworzą się „autostrady” właściwych społecznie zachowań, a połączenia niewłaściwe – giną. Pożądane jest kanalizowanie ciekawości i skłonności do ryzyka na zdrowe aktywności (sport, harcerstwo itp.) Zbawcze od strony profilaktyki są także dobre relacje w rodzinie, ale przede wszystkim komunikacja. Niepewność, milczenie – to pożywka dla niezdrowej wyobraźni i wyolbrzymionej samokrytyki. Nastolatek pozostawiony sam sobie, jest wręcz zdany na łaskę i niełaskę grupy, do której należy. Dobry, dorosły mentor jest także wręcz na wagę złota! Jeśli profilaktyka – to tylko tzw. zintegrowana, która łączy kilka obszarów.
7 cech mózgu nastolatka, o których powinieneś wiedzieć
Amerykański Narodowy Instytut Zdrowia Psychicznego przygotował dla rodziców zakładkę pt. „7 cech mózgu nastolatka, o których powinieneś wiedzieć” Czytamy tu m.in.:
- Okres nastoletni to okres intensywnego rozwoju mózgu.
- Rozwój mózgu jest powiązany ze społecznym doświadczeniem w okresie adolescencji (odpowiednia stymulacja).
- Mózg nastolatka jest gotowy, aby się uczyć i dostosowywać do otoczenia.
- Mózg nastolatka odmiennie reaguje na stres.
- Większość nastolatków nie śpi tyle, ile powinno.
- Choroby psychiczne mogą pojawić się w trakcie adolescencji („75 procent chorób psychicznych zaczyna w wieku do 24 lat” – uzupełnia tu Scientific American).
- Mózg nastolatka jest odporny (dlatego większość nastolatków wyrasta na zdrowych i dojrzałych dorosłych).
„Mózg kończy się rozwijać i dojrzewać w połowie lat 20-tych. Część mózgu, zwana korą przedczołową, jest jedną z ostatnich części, które dojrzewają. Obszar ten odpowiada za takie umiejętności, jak planowanie, ustalanie priorytetów i podejmowanie dobrych decyzji” – czytamy tu.
Jeśli ostrzeżenia i ponure scenariusze nie dotyczą państwa rodzin, pogratulujcie sobie i swoim dzieciom, że z sukcesem przeszliście przez jeden z najtrudniejszych okresów w życiu…Tak było? Na szczęście wiemy, że nikt nie jest ideałem…
Agnieszka Marianowicz-Szczygieł